अतिविष Ativisha

हिरडा मुळे भूक वाढते, यकृताची कार्यक्षमता वाढते, पचन सुधारते, वात सहजपणे सरतो, मलप्रवृत्ती सहज व्हायला मदत मिळते, शिवाय जंत कमी होण्यास मदत मिळते. म्हणून वायूमुळे बाळाचे पोट फुगले असता, रोजच्या रोज पोट साफ होत नसल्यास बाळहिरड्याचे प्रमाण वाढवावे. हिरडा हा 'रसायन' असल्याने धातुपोषणासाठी उपयोगी असतो. तसेच डोळ्यांनाही हितकर असतो.

पिंपळीची काळी फळे लेंड्या प्रमाणे दिसतात, म्हणून तिला लेंडी पिंपळी म्हणतात. पिंपळीची विशेष क्रिया फुफ्फुसांवर होते. उत्तेजक गुणामुळे नवीन कफ निर्माण होत नाही व असलेला सुटतो. ती जुनाट खोकला, दम, ताप यातही उपयोगी पडते. पिंपळी, यकृत, प्लिहा यांना उत्तेजित करून पाचक स्त्राव नियमित करते. पिंपळी ऊष्ण आहे, म्हणून जास्त वापरू नये.

याचा वापर स्वयंपाकघरातही केला जातो. बाळगुटीतून थोड्या प्रमाणात जायफळ दिल्यास मुलाला झोप शांत लागायला मदत होते. तसेच बुद्धी व स्मरणशक्ती विकसित होण्यास हातभार लागतो. जायफळ मुख्यतः मलप्रवृत्ती घट्ट करण्यास मदत करते. म्हणून जुलाब होत असल्यास जायफळाचे दोन-तीन वेढे वाढवावे. मात्र जायफळ तीक्ष्ण द्रव्य असल्याने चार-पाच वळश्यांपेक्षा अधिक प्रमाणात शक्यतो देऊ नये. अधिक मात्रेत दिल्यास बाळाला उलटी होऊ शकते.

वेखंडाच्या कंदाला उग्र वास असतो. मुलांची मेधा व आकलनशक्ती वाढवण्यासाठी तसेच उच्चार स्पष्ट होण्यासाठी हे उत्तम असते. वेखंडामुळे जंतुसंसर्गाची शक्यताही कमी होते. सर्दी, खोकला वारंवार होण्याच्या प्रवृत्तीला व जंत होण्याला आळा बसतो. याचेही जास्तीत जास्त पाच-सहा वळसे घ्यावेत.

कफनाशक द्रव्यांपैकी हे श्रेष्ठ द्रव्य. तुरट चवीमुळे बेहडा जुलाबातही उपयोगी असतो. म्हणून सर्दी, खोकला व जुलाब या आजारात याचे प्रमाण वाढवावे.

हा शीतल असून पचनास मदत करतो, लघवी साफ होण्यास सहायक असतो, जंतनाशक व मेधावर्धन करणारा असतो.

काकडशिंगी कफ-वातशामक, विशेषतः खोकला, उचकी, उलटी, ताप वगैरे त्रासांवर उपयोगी असते. दात येताना होणाऱ्या त्रासावर अतिशय गुणकारी असते. मुलांना ताप, सर्दी, खोकला, उलटी, जुलाब यापैकी कोणताही त्रास होत असल्यास नागरमोथा, अतिविषा, काकडशिंगी व पिंपळी या चारही द्रव्यांचे दूध वा पाण्यात उगाळून एक अष्टमांश चमचा भरेल एवढे चाटण मधातून चाटवावे. दीड वर्षापेक्षा मोठ्या मुलांना याचे पाव चमचा चूर्ण मधात मिसळून दिले तरी चालते.

सागरगोट्याच्या मधली बीजमज्जा जंतनाशक आणि तापावर उपयोगी असते. विशेषतः उदरशूळावर वापरली जाते. त्यामुळे नियमितपणे हिचा बाळगुटीत समावेश करणे चांगलेच. पोट दुखत असता किंवा ताप आला असता हिचे प्रमाण वाढवावे.

पचनाला मदत करते; वात सरायला तसेच मलप्रवृत्ती सहज व्हायला मदत करते; आवाज सुधारते; खोकला, पोटदुखी, उलटी, जुलाब वगैरे तक्रारींमध्ये बाळगुटी देताना सुंठीचे प्रमाण वाढविता येते.

बदाम पौष्टिक, धातू सकस बनवणारा तसेच मेंदूला व बुद्धीला हितकर असल्याने आठ-दहा तास भिजवून सोललेला बदाम गुटीसह देणे चांगले असते. दोन महिन्यांपर्यंत पाव बदाम, सहा महिन्यांपर्यंत अर्धा, सहा महिने ते वर्षापर्यंत पाऊण बदाम व नंतर रोज एक बदाम उगाळून द्यावा. मूल दोन वर्षांचे झाले की दोन बदाम द्यायला सुरुवात करावी. पुढे मूल जसजसे मोठे होईल तसतसे हळूहळू तीन-चार बदाम द्यावेत .

हा एक प्रकारचा डिंक असतो. यामुळे जंत होत नाहीत तसेच दात येताना होणाऱ्या सर्व त्रासांवर हे औषधाप्रमाणे उपयोगी ठरते. मात्र, याचा वास उग्र असल्याने याचे दोन-तीन वळसेच घ्यावेत. अन्यथा बाळगुटीची चव मुलांना आवडत नाही.

वातपित्तशामक व शीतल गुणधर्माची खारीक शरीराला उचित स्निग्धता देते, ताकद वाढवते, हाडे बळकट करते आणि मुलांना पोषक असते. बाळगुटीत खारकेचे रोज १२-१५ वळसे घेता येतात. बदाम व खारीक दोन्ही चवीला गोड व किंचित कमी अधिक प्रमाणात सेवन झाले तरी फार दुष्परिणाम न होणाऱ्या असल्याने गुटीला चांगली चव येण्याच्यादृष्टीने इतर द्रव्यांच्या मानाने अधिक प्रमाणात वापरता येतात. सहसा अशी गुटी मुले आवडीने घेतात. गरज पडल्यास गुटीत चिमूटभर पिठीसाखर वा दोन थेंब मध मिसळता येतो.

मुरुडशेंग नावाप्रमाणेच मुरडा कमी करणारी असून कृमी कमी करणारीही असते. पोट दुखून मुलाला पातळ मलप्रवृत्ती होत असताना मुरुडशेंगेचे गुटीतील प्रमाण वाढवावे.